Τα σχολεία και οι δάσκαλοι του Γένους

«Ο ήλιος εσκοτείδιασε και το φεγγάρι εχάθη».

Ο στίχος αυτός εκφράζει την κατάσταση που επικράτησε στην σκλαβωμένη Ελλάδα σχετικά με την εκπαίδευση τον πρώτο καιρό της Τουρκοκρατίας. Ο λαός βυθίζεται στο σκοτάδι της αμάθειας. Η σκλαβιά ανέκοψε την ανάπτυξη της βυζαντινής παιδείας. Όμως δεν την εξαφανίζει.

Τα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς οι περισσότεροι λόγιοι του Βυζαντίου κατέφυγαν στη Δύση όπου βοήθησαν στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Ο σκλαβωμένος λαός έμεινε χωρίς δασκάλους και σχολεία.

Τα πρώτα σχολεία ιδρύθηκαν με τη φροντίδα της εκκλησίας. Ιερείς και καλόγεροι προσπαθούν υπό δύσκολες συνθήκες να μάθουν στα παιδιά κάποια γράμματα, χρησιμοποιώντας ως βιβλία τα βιβλία της εκκλησίας. 

Από το γεγονός αυτό φαίνεται ότι προήλθε και ο θρύλος για «το κρυφό σχολειό», ότι δηλ. σε κάποια εποχή τα σχολεία λειτουργούσαν κρυφά, επειδή υπήρχε ο φόβος των Τούρκων.

Φεγγαράκι μου λαμπρό…

Φεγγαράκι μου λαμπρό,

Φέγγε μου να περπατώ,

Να πηγαίνω στο σχολειό

Να μαθαίνω γράμματα

Γράμματα, σπουδάματα,

Του Θεού τα πράγματα

Λαϊκό στιχούργημα

(Το παραπάνω δημοτικό τραγούδι λέγεται ότι το τραγουδούσαν οι μαθητές πηγαίνοντας τη νύχτα στο σχολείο κατά τα χρόνια της σκλαβιάς).

Το κρυφό σχολειό

Απ΄ έξω μαυροφόρα απελπισιά,

πικρής σκλαβιάς χεριοπιαστό σκοτάδι

και μέσα στη θολόχτιστη εκκλησιά,

την εκκλησιά που παίρνει κάθε βράδυ

την όψη του σχολείου, 

το φοβισμένο φως του καντηλιού

τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει

και γύρω τα σκλαβόπουλα μαζεύει…

Ι. Πολέμης, «Το κρυφό σχολειό»

"Το κρυφό σχολειό", πίνακας του Νικόλαου Γύζη

Από τα τέλη του 16^ου αιώνα, πληθαίνουν τα σχολεία κυρίως στα αστικά κέντρα. Τα σχολεία των χρόνων αυτών μπορούμε να τα διακρίνουμε στα σχολεία των κοινών γραμμάτων (τα δημοτικά σχολεία της εποχής) και στα σχολεία των ελληνικών μαθημάτων (τα γυμνάσια και λύκεια της εποχής). 

Χάρτης με τις πόλεις που άνθισαν οι κυριότερες ελληνικές σχολές στο χώρο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Στα πρώτα, τα ¨κοινά¨ σχολεία οι δάσκαλοι ήταν συνήθως ιερείς και διδάσκουν ανάγνωση και γραφή μέσα από εκκλησιαστικά βιβλία. Σε αυτά φοιτούν κυρίως αγόρια, ενώ τα κορίτσια είναι λιγοστά. Τα ¨ελληνικά¨ σχολεία κάλυπταν, όσο ήταν δυνατόν, τις ανάγκες για ανώτερη εκπαίδευση.

Σχολεία ακόμη ίδρυσαν και μορφωμένοι Έλληνες, που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη, και δίδαξαν σε αυτά. Την προσπάθεια αυτή ενίσχυσαν πλούσιοι Έλληνες του εσωτερικού και εξωτερικού. Έτσι, το 18^ο αιώνα ο αριθμός των σχολείων αυξήθηκε σημαντικά όπως επίσης και ο αριθμός των μαθητών.

Σημαντικά βοήθησε στην μόρφωση του λαού η τυπογραφία. Στα τυπογραφεία της Ευρώπης εκδόθηκαν έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και άλλα σύγχρονα βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες. Έτσι, οι ιδέες διαδίδονταν ευκολότερα και φτάνουν στην Ελλάδα οι ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης.

Σπουδαία είναι τα χρόνια αυτά η προσφορά των δασκάλων του γένους, που με τις ιδέες τους συμβάλλουν στην πνευματική ανάπτυξη και προετοιμάζουν τους Έλληνες για την εθνική ανεξαρτησία. Αυτοί ήταν μορφωμένοι άνθρωποι με μεγάλη αγάπη για την πατρίδα. 

Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Κοσμάς ο Αιτωλός (πέθανε με μαρτυρικό θάνατο στην Ήπειρο το 1779) και ο Αδαμάντιος Κοραής, που θεωρείται ο σημαντικότερος δάσκαλος του Γένους.

Ο Αδαμάντιος Κοραής σπούδασε στη Γαλλία και έζησε από κοντά τη Γαλλική επανάσταση. Πίστευε ότι η απελευθέρωση του Γένους θα πραγματοποιηθεί με τη μόρφωση.