Η φύλαξη των ανατολικών συνόρων και οι Ακρίτες

Τι θα μάθουμε:

• Πώς αντιμετώπισαν οι Βυζαντινοί το πρόβλημα της φύλαξης των ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας.
• Για το θρύλο του Βασίλειου Διγενή Ακρίτα και τα ακριτικά τραγούδια.

Ένα σημαντικό πρόβλημα της βυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν η αποτελεσματική φύλαξη των απέραντων συνόρων της. Ιδιαίτερα δύσκολη ήταν η προστασία των ανατολικών συνόρων. Τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας ξεκινούσαν από τον Καύκασο και τον Εύξεινο Πόντο και εκτείνονταν, ακολουθώντας τους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη, μέχρι τον Περσικό Κόλπο.

Οι Βυζαντινοί ανέθεσαν τη φύλαξη των άκρων των συνόρων τους σε μόνιμους φρουρούς τους Ακρίτες. Στους Ακρίτες δίνονταν δωρεάν γη για καλλιέργεια, τα στρατιωτόπια, εξοπλισμός (άλογα και όπλα) και μισθό. 

Επίσης οι Ακρίτες απαλλάσσονταν από τη φορολογία. Οι «βιγλάτορες»* αυτοί παρακολουθούσαν τις κινήσεις των εχθρών και ειδοποιούσαν έγκαιρα το βυζαντινό στρατό ώστε να προλαβαίνει τις εχθρικές επιθέσεις. 

Φρουρούσαν ακόμα τα περάσματα των συνόρων και εμπόδιζαν τους εχθρούς να λεηλατούν τις περιοχές αυτές. Όταν δεν πολεμούσαν, γυμνάζονταν στο τρέξιμο και στο κοντάρι. Βοηθούσαν ακόμη να οχυρωθούν οι ακριτικές πόλεις και να χτιστούν κάστρα και βίγλες* στα μέρη τα οποία φύλαγαν. Οι Ακρίτες έγιναν ονομαστοί στα χρόνια που απειλούσαν το Βυζάντιο οι Άραβες (7ος -10ος αι.).

Ο λαός τους ένιωθε προστάτες του, τους αγαπούσε και τους θαύμαζε για την ανδρεία τους. Κι έτσι ανδρειωμένους τους εξύμνησε στα ακριτικά τραγούδια. Τα τραγούδια αυτά, που μιλούν για τη ζωή και τους αγώνες των ακριτών, σώθηκαν από γενιά σε γενιά, αγαπήθηκαν από το λαό μας κι έγιναν η αρχή των δημοτικών μας τραγουδιών.

Ο πιο ξακουστός από τους ακρίτες ήταν ο Βασίλειος Διγενής, που στο πρόσωπό του συγκέντρωνε τα χαρίσματα όλων των ακριτών και εξυμνήθηκε ξέχωρα στο έπος* «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας».  

Στην Κύπρο, στον Πόντο, στην Κρήτη και σ’ όλη την Ελλάδα μιλούν και τραγουδούν, ακόμη και σήμερα, για «της γης τον ανδρειωμένο», που είναι απόγονος του Ηρακλή του Αχιλλέα και του Μεγαλέξανδρου, αλλά και πρόγονος του κλέφτη του 1821.

*βίγλα: μικρό ασφαλισμένο παρατηρητήριο, σε ψηλό μέρος

*έπος: πολύστιχο ποίημα που μιλά για ηρωικά κατορθώματα

Ο Διγενής στην Κύπρο και στην Κρήτη

«Στην Κύπρο και στην Κρήτη μολογούν πως ο Διγενής, εκτός από τη φύλαξη των συνόρων της Ανατολής είχε έγνοια και για τα δύο νησιά, την Κύπρο και την Κρήτη, που τα χρόνια εκείνα δέχονταν συχνά πυκνά τις επιθέσεις των Αράβων (Σαρακηνών).

Για να βρεθεί κοντά τους, λέει, τις ώρες που κινδύνευαν, πάταε γερά στην Ασία, στήριζε το δεξί του χέρι, στις κορυφές των κυπριακών βουνών και μ’ ένα πήδημα βρισκόταν ορθός (στην κορυφή του Ψηλορείτη, γυροφέρνοντας τη ματιά του στα πέλαγα του νησιού, μην τ’ απειλούν σαρακηνά καράβια. Θεριός, όμως, καθώς ήταν ο ίδιος και δυνατά καθώς ήταν τα σάλτα* του, άφησαν σημάδι της παλάμης του στο κυπριακό βουνό, τον Πενταδάχτυλο, και αχνάρι της πατημασιάς του στον Ψηλορείτη της Κρήτης που οι παλιοί το λεν ακόμη «η πατουχιά* του Διγενή!».


*σάλτο: δυνατό πήδημα
*πατουχιά: πατημασιά

Απεικόνιση του Διγενή Ακρίτα σε κεραμικό πιάτο (Μουσείο Ερμιτάζ).

Ο Διγενής Ακρίτας παλεύει με λιοντάρι.

Τα ακριτικά τραγούδια

Για το πέρασμα του Διγενή από την Κρήτη, μιλούν και τα ριζίτικα τραγούδια, που τραγουδιούνται ακόμη στο νησί και κρατούν ζωντανή τη μνήμη της παλικαριάς και του άδικου θανάτου του:

«Ο Διγενής ψυχομαχεί κι η γη τόνε τρομάσσει.

Βροντά κι αστράφτει ο ουρανός και σειέται ο απάνω κόσμος.

Κι ο κάτω κόσμος άνοιξε και τρίζουν τα θεμέλια

και η πλάκα τον ανατριχιά πώς θα τόνε σκεπάσει,

πώς θα σκεπάσει τον αϊτό, της γης τον αντρειωμένο.

Σπίτι δεν τον εσκέπαζε, σπήλιο δεν τον εχώρει,

τα όρη εδρασκέλιζε, βουνών κορφές επήδα.

Στο γλάκιο* πιάνει ο νιος λαγό, στον πήδο πιάνει αγρίμι,

την πέρδικα την πλουμιστή ξοπίσω την αφήνει.

Ζηλεύει ο Χάρος, με χωσιά* μακριά τόνε βιγλίζει

κι ελάβωσέ του την καρδιά και την ψυχή του επήρε».

Συλλογή Στίλπωνος Κυριακίδου.

*γλάκιο: τρέξιμο
*χωσιά: ενέδρα, παγίδα, μπαμπεσιά

Οι Ακρίτες τον καιρό της ειρήνης

Στους φρουρούς των συνόρων μοιράζονταν δημόσιες εκτάσεις γης, με την υποχρέωση να τις καλλιεργούν και να τις βελτιώνουν. Στη διπλή αυτή φροντίδα των ακριτών αναφέρεται και το παρακάτω ακριτικό τραγούδι, που τραγουδιέται μέχρι σήμερα από τους Έλληνες του Πόντου. Σύμφωνα μ’ αυτό ο γενναίος Ακρίτας- πολεμιστής είναι τόσο άξιος γεωργός και επιδέξιος καλλιεργητής, που και τα πουλιά ακόμη τον θαυμάζουν και τον μακαρίζουν για το περιβόλι του:

Ακρίτας οργώνει το στρατιωτόπι του
(εικόνα από βυζαντινή μικρογραφία).

«Ακρίτας κάστρον έχτισε κι ακρίτας περιβόλι,

σ’ έναν τόπο ομαλό, σε καρπερό λιβάδι.

Όσα του κόσμου τα φυτά, κει φέρνει και φυτεύει

κι όσα του κόσμου τ’ αμπελιά, κει φέρνει κι αμπελώνει

κι όσα του κόσμου τα νερά, κει φέρνει κι αυλακώνει

κι όσα του κόσμου τα πουλιά, κει πάνε και φωλεύουν.

Πάντα κελάηδαν κι έλεγαν: «Πάντα να ζεις Ακρίτα!»

Ποντιακό τραγούδι

Κάνε κλικ εδώ για να φτιάξεις το puzzle του Διγενή Ακρίτα.