Τα κάστρα της λευτεριάς

Τρεις περιοχές της Ελλάδας κατάφεραν να κρατήσουν μια σχετική ελευθερία: το Σούλι, η Μάνη και τα Σφακιά.

Οι Σουλιώτες κατέφυγαν στα Κασσωπαία βουνά της Ηπείρου, ώστε να γλιτώσουν τόσο από τον εξισλαμισμό όσο και από τις επιδρομές των ληστών. Τρόπος οργάνωσής τους ήταν οι μεγάλες οικογένεις, οι φάρες (Τζαβέλα, Μπότσαρη, Κουτσονίκα κ. ά.). Οι διοίκηση γινόταν από ένα συμβούλιο γερόντων, το οποίο δίκαζε τις υποθέσεις με βάση τα έθιμα που υπήρχαν.

Οι Σουλιώτες αποτελούσαν ισχυρή στρατιωτική δύναμη και συνιστούσαν εμπόδιο για τον Αλή πασά των Ιωαννίνων που είχε ως στόχο την επέκταση της κυριαρχίας του. Έτσι, ξέσπασε ανάμεσα στους Σουλιώτες και τον Αλή πασά ένας μακροχρόνιος πόλεμος. Τρεις φορές ο Αλή πασάς προσπάθησε χωρίς επιτυχία να τους υποτάξει. 

Στη διάρκεια αυτού του πολέμου οι Σουλιώτες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση λόγω της έλλειψης εφοδίων (ψωμί και μολύβι). Έτσι αναγκάστηκαν να κλείσουν συμφωνία με τον Αλή πασά για να φύγουν από το Σούλι. Ο Αλή πασάς όμως δεν τήρησε τη συμφωνία και τους επιτέθηκε την ώρα της αποχώρησης με συνέπεια να νικηθούν.

Όταν οι Σουλιώτισσες κατάλαβαν πως κινδύνευαν να πέσουν στα χέρια του εχθρού, ανέβηκαν με τα παιδιά τους στην κορυφή του Ζαλόγγου. Εκεί, αφού τα φίλησαν για στερνή φορά, τα 'ριξαν στον γκρεμό. Μετά οι ίδιες πιάστηκαν σε χορό τραγουδώντας. 

Σε κάθε γύρο η πρώτη που έσερνε το χορό, πηδούσε στο γκρεμό, ώσπου δεν έμεινε καμιά. Από τους υπόλοιπους Σουλιώτες λίγοι μόνο κατάφεραν να σωθούν και να φτάσουν στην Κέρκυρα.

Σε σχετική αυτονομία έζησαν και στη Μάνη. Οι Μανιάτες ήταν οργανωμένοι με βάση την οικογένεια. Πολλές οικογένειες, που συνδέονταν με συγγένεια, αποτελούσαν την πατριά. Συχνά υπήρχαν συγκρούσεις μεταξύ των πατριών. Αρχηγός κάθε πατριάς ορίζονταν ο πιο ικανός, ο πιο ώριμος και με κάποια ηλικία. Για σοβαρές υποθέσεις συνεδρίαζε και έπαιρνε αποφάσεις η συνέλευση των πιο ηλικιωμένων, η «γεροντική».

Τα σπίτια τους τα 'χτιζαν σε θέσεις που τους εξασφάλιζαν τον έλεγχο της περιοχής και την άμυνα σε περίπτωση κινδύνου. Στη μέση υψωνόταν ο πύργος και γύρω τα σπίτια των συγγενών. Τα τελευταία χρόνια πριν από την Επανάσταση διοικητής της Μάνης ήταν ένας καπετάνιος, που είχε τον τίτλο του μπέη.

 Η Μάνη χρησίμευε πάντοτε ως ασφαλές καταφύγιο αγωνιστών και διωκομένων. Όταν άρχισε ο Αγώνας, οι εμπειροπόλεμοι Μανιάτες αποτέλεσαν την πρώτη υπολογίσιμη δύναμη του έθνους.

Μια σχετική αυτονομία και ελευθερία είχαν, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, και τα Σφακιά, που αποτελούν απόκρημνη περιοχή στα Λευκά Όρη της Κρήτης. 

Οι Σφακιανοί διατηρούσαν ήδη από τα χρόνια των Βενετών ορισμένα προνόμια σε σχέση με τους άλλους Κρητικούς, τα οποία κατάφεραν να διατηρήσουν και επί Τουρκοκρατίας.

Ζούσαν ανοργάνωτοι, σχεδόν μιαν πρωτόγονη ζωή, και ήταν ο φόβος των Τούρκων που ζούσαν στα πεδινά μέρη. Ήταν κι αυτοί μια σημαντική δύναμη για τον αγώνα του έθνους.